12 Sep Chủ nghĩa cá nhân tự chủ có đang dần trở thành xu thế?
Sự bùng nổ của tiền mã hoá và tài sản số phản ánh những dự đoán trong cuốn The Sovereign Individual và tầm nhìn của nhà kinh tế Milton Friedman về một loại “tiền internet” không thể ngăn cản, xuất hiện giữa bối cảnh quyền kiểm soát của nhà nước suy yếu, cho phép các hoạt động kinh tế không biên giới và trao cho cá nhân quyền tự chủ tài chính lớn hơn. Từ các quốc gia bị lạm phát tấn công chuyển sang dùng stablecoin, cho tới việc các nền kinh tế phát triển chấp nhận Bitcoin, tài sản số đang định hình lại mối quan hệ giữa nhà nước và công dân, thúc đẩy chủ nghĩa đa nguyên trong quản trị và đẩy nhanh sự chuyển dịch sang chủ quyền cá nhân. Trong khi các chính phủ tìm cách tích hợp và quản lý crypto, thì chính việc chấp nhận này lại cho thấy nghịch lý: hợp pháp hóa những công cụ cho phép con người hoạt động bên ngoài hệ thống tài chính truyền thống – báo hiệu một cuộc chuyển đổi cấu trúc sâu rộng trong cách quyền lực và niềm tin được phân phối trên toàn cầu.
Các sự kiện địa chính trị có đang hội tụ với dự báo trong The Sovereign Individual?
Trong cuốn The Sovereign Individual (Cá nhân có chủ quyền, 1997), tác giả James Dale Davidson và Lord William Rees-Mogg dự đoán sự trỗi dậy của nền kinh tế thông tin sẽ làm suy yếu mạnh mẽ quốc gia–dân tộc, trao quyền cho cá nhân và chuyển dịch sức mạnh sang những ai có thể hoạt động vượt ngoài phạm vi pháp lý truyền thống. Đến năm 2025, nhiều điều kiện trong đó dường như đã hiện hữu rõ rệt: tiền kỹ thuật số, blockchain và internet phủ sóng toàn cầu đang tạo điều kiện cho hoạt động kinh tế vượt biên giới, khiến các cơ chế kiểm soát và đánh thuế của nhà nước trở nên mong manh hơn.
Đồng thời, sự phân mảnh địa chính trị và chủ nghĩa bảo hộ thương mại gia tăng cũng phản ánh dự báo về một thế giới phân tách thành những liên minh giao dịch linh hoạt thay vì các khối quốc gia cứng nhắc. Khi căng thẳng thương mại leo thang, các nước ngày càng ưu tiên chủ quyền công nghệ, đưa hạ tầng quan trọng trở về trong nước và tách rời khỏi đối thủ, những xu hướng này làm suy yếu mô hình quản trị toàn cầu thống nhất và phù hợp với luận điểm của cuốn sách rằng quyền lực tập trung của nhà nước có thể bị xói mòn.
Sự trỗi dậy của những “chủ quyền kỹ thuật số và doanh nghiệp” – như các nền tảng công nghệ, gã khổng lồ AI, cộng đồng crypto-native – gợi lại sự xuất hiện của một “tầng lớp tinh hoa nhận thức”, sống và hoạt động trong không gian mạng thay vì trong biên giới lãnh thổ. Tầm nhìn là những thực thể này ngày càng nắm quyền lực kinh tế và thông tin đủ để cạnh tranh với quốc gia, nhấn mạnh sự dịch chuyển từ chủ quyền lãnh thổ sang quyền lực mạng lưới, phi tập trung.
Sự tăng tốc của các công cụ tài chính số, đặc biệt ở Mỹ Latinh, châu Phi và châu Á, cho thấy cá nhân đang giành quyền tự chủ khỏi hệ thống tài chính truyền thống. Từ stablecoin, Bitcoin xuyên biên giới, cho tới hạ tầng định danh phi tập trung, con người ngày càng có thể tự quyết định kinh tế bên ngoài các thể chế độc quyền của nhà nước. Xu hướng này phản ánh luận điểm cốt lõi của The Sovereign Individual: công nghệ đang tái định hình chủ quyền, dịch chuyển nó từ nhà nước sang cá nhân.
Crypto và tài sản số có thực sự hiện thực hóa dự báo của Milton Friedman?
Milton Friedman từng dự đoán vào cuối những năm 1990 rằng internet tất yếu sẽ tạo ra một dạng tiền kỹ thuật số – “currency of the internet” – mà chính phủ khó có thể kiểm soát. Crypto, dẫn đầu bởi Bitcoin, chính là hiện thân của tầm nhìn đó. Được xây dựng trên mạng lưới ngang hàng phi tập trung, chúng cho phép mọi người giao dịch toàn cầu mà không cần ngân hàng, cơ quan trung ương hay hạ tầng thanh toán truyền thống. Thiết kế này khiến chúng chống kiểm duyệt, hạn chế vốn và mất giá tiền tệ – rất phù hợp với nhận định của Friedman rằng một hệ thống như vậy sẽ xuất hiện ngoài tầm với của nhà nước.
Tính bền bỉ của crypto đã được chứng minh trong thực tế. Ở Argentina, Thổ Nhĩ Kỳ, Nigeria – nơi lạm phát và kiểm soát ngoại hối bào mòn niềm tin vào đồng nội tệ – Bitcoin và stablecoin đã giúp người dân lưu trữ giá trị và giao dịch xuyên biên giới. Ngay cả khi chính quyền tìm cách hạn chế sàn giao dịch, các chợ ngang hàng và nền tảng phi tập trung vẫn phát triển, minh chứng sự khó khăn của các quốc gia trong việc ngăn chặn một mạng lưới tiền tệ mở và không biên giới.
Vượt ra ngoài vai trò tiền tệ, tài sản số còn thúc đẩy sự xuất hiện của “cá nhân có chủ quyền” – tức các cá nhân và cộng đồng hoạt động độc lập hơn với cấu trúc nhà nước. Các giao thức DeFi cho phép vay, cho vay, tiết kiệm không cần ngân hàng; giải pháp định danh phi tập trung và DAO (tổ chức tự trị phi tập trung) mở ra các mô hình quản trị và hợp tác không gắn với địa lý. Ở El Salvador, Bitcoin thậm chí từng được công nhận là tiền pháp định vài năm trước khi IMF gây sức ép buộc sửa đổi luật vào tháng 1. Ví dụ này cho thấy crypto có thể tái định hình mối quan hệ giữa cá nhân, thị trường và nhà nước như thế nào.
Xu hướng này báo hiệu một sự chuyển dịch triết học rộng hơn: chủ quyền không còn là độc quyền của nhà nước, mà trở thành tài sản mà cá nhân có thể thực thi thông qua công nghệ. Với crypto, con người có thể bảo vệ tài sản ngoài hệ thống ngân hàng mong manh, phối hợp xuyên biên giới không cần giám sát tập trung và giữ quyền riêng tư trong kỷ nguyên giám sát mở rộng. Dù vẫn còn thách thức – từ phản ứng pháp lý đến rào cản công nghệ – nhưng đà phát triển của crypto cho thấy dự báo của Friedman không chỉ thành hiện thực mà còn đang định hình xã hội. Chúng đặt nền móng cho một thế giới nơi cá nhân, chứ không phải nhà nước, ngày càng quyết định cách tham gia vào nền kinh tế toàn cầu.
Chúng ta có đang chứng kiến sự dịch chuyển sang một tương lai có chủ quyền hơn?
Trong The Sovereign Individual, Davidson và Rees-Mogg hình dung một tương lai nơi các quốc gia buộc phải thích ứng với sự trỗi dậy của nền kinh tế số và tính tự chủ ngày càng cao của cá nhân vượt ngoài biên giới. Những diễn biến gần đây trong việc quản lý và chấp nhận crypto cho thấy tiến trình này đang diễn ra. Các chính phủ từng tìm cách cấm hoặc hạn chế Bitcoin nay lại xây dựng khung pháp lý hợp pháp hóa, từ ETF Bitcoin ở Mỹ cho tới việc thông qua Đạo luật Genius gần đây. Điều này phản ánh sự thật: thay vì loại bỏ tiền phi tập trung, các quốc gia phải tìm cách chung sống với nó – đúng như dự báo rằng chính phủ sẽ phải cạnh tranh để giữ vai trò trong một thế giới nơi chủ quyền tài chính khó bị kiềm tỏa.
Tuy nhiên, việc quốc gia chấp nhận crypto lại tạo ra nghịch lý mà The Sovereign Individual từng dự báo. Một mặt, quy định và tích hợp vào hệ thống tài chính mang lại sự hợp pháp và mở rộng adoption, đặc biệt trong giới tổ chức. Nhưng mặt khác, khi chấp nhận Bitcoin, các quốc gia lại vô tình trao cho cá nhân quyền lưu trữ và chuyển tài sản bên ngoài sự kiểm soát của ngân hàng trung ương hay hệ thống fiat. Điều này tạo nên căng thẳng: dù nhà quản lý khung chính sách như một biện pháp bảo vệ, thì bản thân cơ sở hạ tầng crypto do nhà nước thừa nhận lại giúp người dân dễ dàng tiếp cận một loại tiền kháng lạm phát, kiểm duyệt và tịch thu.
Nếu đà này tiếp diễn, tác động sẽ rất sâu rộng. Ở các thị trường mới nổi từng nhiều lần khủng hoảng tiền tệ, việc chính thức công nhận Bitcoin hay stablecoin có thể thúc đẩy nhanh việc thoát khỏi hệ thống tài chính yếu kém, chuyển dịch hoạt động kinh tế sang nền kinh tế số song song. Ở các nước phát triển, adoption của tổ chức có thể biến crypto thành một phần chuẩn trong danh mục đầu tư, làm suy yếu thêm vị thế độc tôn của tiền pháp định trong tiết kiệm dài hạn. Khi nhiều chính phủ tham gia, cạnh tranh giữa các khu vực pháp lý sẽ gay gắt hơn: những quốc gia thân thiện với crypto sẽ hút nhân tài, vốn và đổi mới, trong khi các đối thủ chậm chạp sẽ tụt lại. Đây chính là bức tranh mà The Sovereign Individual từng vẽ ra: một thế giới địa chính trị phân mảnh, nơi cá nhân và vốn di chuyển tới môi trường thuận lợi nhất.
Cuối cùng, việc hợp pháp hóa và nhà nước chấp nhận crypto có thể tăng tốc quá trình chuyển đổi sang chủ quyền cá nhân như cuốn sách mô tả. Nếu cá nhân có thể dịch chuyển tài sản xuyên biên giới dễ dàng, tham gia hệ thống tài chính phi tập trung và chọn nơi sinh sống dựa trên chính sách ưu đãi cho tài sản số, thì quyền lực truyền thống của quốc gia sẽ bị xói mòn. Chính phủ vẫn giữ ảnh hưởng lớn, nhưng vai trò của họ có thể tiến hóa thành “nhà cung cấp dịch vụ” cạnh tranh nhau để phục vụ “công dân số”, thay vì là trọng tài tuyệt đối của đời sống kinh tế. Theo nghĩa này, sự phổ biến của Bitcoin không chỉ là câu chuyện tài chính, mà là một sự chuyển đổi cấu trúc trong cách quyền lực, niềm tin và chủ quyền được phân phối trong thế kỷ 21.